Pūrākau : TĀKITIMU

E mōhio whānuitia ana he waka tino tapu a Takitimu, ahakoa ērā atu o ngā waka i te hekenga mai ki Aotearoa nei. Kāore i whakaaetia kia kawea ngā wāhine me ngā tamariki i runga i tēnei o ngā waka, ā, waihoki mō ngā kai kua māoa. Ko ērā hoki o ngā rangatira i tohua, ka whai wāhi ki runga i te waka. He maha ngā karakia i tākina e ngā tohunga, kia pai ai te rere o te waka ki ngā ngaru nui o Kiwa, ko ēnei rangatira me ngā tohunga i ahu mai i te whare maire me te kawe mai i ngā mōhiotanga tawhito o Hawaii, i akona ki te whare wānanga o te whenua hou ki Aotearoa. Ko Tamateaarikinui te kaihautu o Takitimu i te tau 1350. Ko Tahupōtiki(Ngāi Tahu) rāua ko Porourangi(Ngāti Porou) ka piri atu ki a ia me ōna tohunga rongonui a Ruawharo, rātou ko Tupai, ko Te Rongo Pūtahi me ō rātou toki a Te Awhiorangi (toki pounamu), Te Whironui, Rakuraku o Tāwhaki, Matangireia, Huiterangiora. He pērā rawa te tapu o Te Awhiorangi, kāore i mau ki te ringa mō ngā mahi noa, engari ka whakamahia kētia mō ngā kawanga tapu me ngā karakia tapu. Ko ngā hoe tapu e ono i tāraia mō tēnei waka, ko Rapanga i te ati nuku, ko Rapanga i te ati rangi, ko Manini kura, ko Manini raro, ko Tangi wiwini, ko Tangi wawana. I te hanganga o tēnei waka tapu, ka noho hoki ngā tāngata tārai i te waka i raro i ngā tikanga tapu, ka hikina te tapu ki ngā karakia tapu a ngā tohunga. Ka oti te tārai i te waka, ka kawea te waka o Takitimu ki ngā ngaru nui o Pikopiko i whiti (he pūroto hei whakamātau i te terenga o te waka ki tai), i reira ka tākina e Ruawharo tōna karakia:

Tu mai awa, tu mai moana
Ko koe takahia noatia e au
Tupe aunuku, tupe aurangi
Whati ki runga, whati ki raro
Urumarangaranga
Pera hoki ra taku manu na Tane
Ka tatau atu ki roto o Nuku-ngaere
Maia whiwhia, maia rawea
Maia whakatakaia
Ka taka te huki rawea
Koro i runga, koro i raro
Koro i Tawhirimatea ki kora hoki koe tu mai ai
Ka hura te Tamatea-nunui
Ka hura te Tamatea-roroa
Te kauaka nuku, te kauaka rangi
Te aio a nuku, te ai a rangi
Te kura mai hukihuki
Te kawe au tetere
Kawea a nuku, kawea a tai Oi!
Tumatakokiriritia
Hoatu waka ki uta
Hoatu waka ki tai
Ngaru hinga atu, ngaru hinga mai
Kei runga te mata wahine
Kei raro te mata tane
Huki nawenawe
Tenei te waka ka whakairia
Ko Tākitimu te waka
Ko Tamateaarikinui te tangata
Ko Te Awhiorangi te toki
Ko Te Rapanga-i-te-ati-nuku te hoe!

I runga anō i ngā kupu tohutohu a ngā tipua nei a Ruamano rāua ko Te Arai-te-uru, ka rere te waka o Takitimu ki ngā wai hohonu o te moana nui me ngā pakake i tōna taha e ārahi ana i a ia, ko Hine-kotiro, ko Hine-makehu, ko Hine-huruhuru. Ko ngā taniwha i whakahoro i te waka, ko Te Wehenga kauika, ko Rua-riki, ko Raurea. Ka ū te waka o Tākitimu ki uta, tuatahi ake ki Te Awanui (ki te taha uru o Te Oneroa o Tohe), ka noho a Tamatea Arikinui me tōna ope ki reira mō te wā poto, kātahi ka haere mā Te Reinga, ā, ka heke iho ki te tai rāwhiti o Te Ika a Maui. Ka rere tonu te waka, ka tae ki te moana o Tauranga ki te take o Maunganui (Mauao), ka tau ki Te Awaiti ki Te Toka a Tirikawa. Ki reira ka whakatakotohia ai e Tamatea Arikinui te mauri ko Uenukurangi te ingoa, he toka koropungapunga i ahu mai i Taputapu Atea. Ka mutu tana mahi, ka āwhio haere rātou ko ōna tohunga i te take o Maunganui ki Waikorire. Ka eke rātou ki runga i te maunga nei ki te tuahiwi, e mōhiotia ana ko te waha ki Maunganui. Ka piki haere tonu, ka tae ki te tihi o te maunga. Ki reira hanga ai i ngā tuahu e rua ko Rehutai rāua ko Hukatai, ka tapaina ngā kohatu nei e Tamatea Arikinui, ka tangohia mai i tana pūtiki me te mauri o Aukoromoerangi (he harakeke nō Taputapu Atea), nāna i whakatō ki runga o Maunganui. Ka mātirotiro i te whenua ki te tonga, e maungia ana tōna tokotoko, ka timata ki te taunahanaha i te whenua. Ka whakamau tana titiro ki tētahi maunga, ka maharatia tona wā kāinga, ā, i kona ka tapaina ki a Puwhenua, he rākau i takohatia mai e Waitaha a Hei kia hangā te waka o Takitimu. Nā te takohatanga o te rākau nei, ka tino whai hua te hononga i waenganui o ēnei iwi e rua, me te aha, ka moe a Tamateapōkaiwhenua ki ngā mokopuna wāhine a Waitaha a Hei, arā a Ihuparapara, rātou ko Iwipupu, ko Ono ono i waho.

I muri i te whakatōnga i te mauri o Aukoromoerangi, ka whakataungia e Tamatea Arikinui kia whakatū i tētahi whare wānannga. Ka rere ki te tuawhenua, ka tae ki tētahi ana e noho ana i raro i te wāhi nei o Te Pahi. E rua ngā pou ka hangā, ā, ka whakatakoto i tētahi kohatu nō te kauwae runga ki tēnā pou me tētahi ki tēna pou. Kātahi a Tamatea Arikinui, ka taki i te karakia e tika ana mō tēnei tikanga. I whakatūngia ai te whare wānanga kia hāngai tonu ki ngā akoranga o te kauae runga. Ka tapaina e Tamatea Arikinui te ingoa ki a Tūtara Wānanga ki tēnei wāhi akoranga. I te mōhio, ā, ka mōhio a Ngāti Rangnui, ko tēnei tētahi tino wāhi o Tauranga, atu i a Mauao.

Ka mutu ana ngā karakia, ka tau te noho o Tamatea Arikinui ki te rohe nei, ka hanga i tōna pā ki Kawhainui (e mōhiotia ana ko Mangatawa i ēnei rā), ā, ka whakatōngia te mauri o Te Pūtiki Wharanui a Tamatea. I a ia e noho ana i Tauranga, ka tapa ki runga i a ia te ingoa o Tamatea mai tawhti, hei mea whakamihi mō ana mahi o mua. Ka noho a Tamatea Arikinui ki Tauranga tae noa ki tana matenga, ā, ka whakatakotongia ki ngā ana o Mangatawa ka anga atu ki te moana. Ka riro te hautū i te waka o Takitimu ki a Tahupōtiki, ka rere ki te Tai Rāwhti. I te haerenga atu, ka tae te waka ki Nukutaurua (Kei te kurae o Mahia) ki te wāhi nei o Te Papa (Kei Oraka i ēnei rā). Ka heke a Ruawharo i te waka o Takitimu, ka noho ki konei mō tētahi wā. Ka rere tonu te waka, ka tae ki ngā whanga o tēnā wāhi, o tēnā wāhi, ka mutu ka ū ki Wairarapa. I konei ka noho mai a Tupai me ētahi o runga i te waka. Ka haere anō a Tahupōtiki ki Murihiku ki te awa o Arahura i te Tai Poutini, he wāhi rongonui mō te nui o te pounamu. I te rerenga mutunga o te waka o Takitimu, ka tae ki te whārua o ngā hiwi ngaherehere, ki te tuawhenua ra anō. E ai ki ngā kōrero, ko ngā rākau o tēnei waka kua mātātoka ki tētahi tauwharenga i te awa. Ko Tamateaurehaea, he tama nā Rongokako rāua ko Muriwhenua, i whānau mai i Kaitaia, ā, ka riro i a ia te ingoa o tōna koroua a Tamatea Arikinui. Hei uri nō te tangata hirahira nei a Tamatea Arikinui, ko Tamateaurehaea hoki, ka ngākaunui ki te haereere. Nā āna haerenga, ka tapaina ia ki ngā ingoa o Tamateapōkaiwhenua me Tamateapōkaimoana. Nā tana tino hiahia ki te haereere, ka hanga i tōna ake waka, ko Takitimu rua, hei mea tapa mō Takitimu tahi.